Dlaczego konstytucja z 1791 roku jest ważna nie tylko dla Polski i Polaków, lecz także dla historii światowego prawodawstwa? I z jakiego właściwie powodu świętowanie jej w pewnych okresach historii było nielegalne?
Historia obchodów Święta Konstytucji 3 maja zaczyna się w czasach, kiedy dokument ten powstał, czyli w 1791 roku. Później było ono kilkakrotnie delegalizowane i przywracane. Od zmiany ustroju w 1989 roku ponownie obchodzone jest ono jako uroczyste święto państwowe.
Konstytucja 3 maja – druga na świecie, pierwsza w Europie
W dniu 3 maja 1791 roku polski Sejm uchwalił Ustawę rządową regulującą ustrój w Polsce. Wydarzenie to jest uznawane za bardzo ważne w skali i kraju, ale i całego świata. Bo była to pierwsza w Europie, a druga na świecie (po amerykańskiej z 1787 roku) nowoczesna ustawa zasadnicza, punkt po punkcie regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako monarchii konstytucyjnej o ściśle określonej strukturze władz państwowych.
Konstytucja 3 maja obowiązywała niewiele dłużej niż rok. Jej kres położyły władze rosyjskie z pomocą konfederacji targowickiej. Tak silny sprzeciw państw ościennych wobec polskiej Konstytucji 3 maja wynikał z obawy, że jej nowoczesne rozwiązania w zakresie uprawnień zwłaszcza chłopów i mieszczan zainspirują inne społeczeństwa i wywołają powstania podobne do trwającej wówczas (od 1789 roku) Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Postanowienia Konstytucji 3 maja
Konstytucja ograniczyła uprawnienia szlachty, m.in. znosząc liberum veto (służące do zrywania Sejmu i uniemożliwiające reformy) oraz odbierając prawo głosu tak zwanej gołocie (czyli szlachcie z tytułem, ale bez majątku, skłonnej do sprzedawania swych głosów na Sejmie możnowładcom realizującym swe prywatne interesy, a nie interesy kraju). Objęła też ochroną chłopów pańszczyźnianych, wcześniej całkowicie zależnych od szlachty. W ten sposób Rzeczpospolita miała wkroczyć na drogę tworzenia społeczeństwa i państwa w nowoczesnym rozumieniu.
Najważniejsze postanowienia Konstytucji 3 maja to:
- zniesienie liberum veto
- wprowadzenie trójpodziału władzy
- uznanie chłopów za część narodu
- ograniczenie roli Senatu
- zniesienie wolnej elekcji
- wprowadzenie dziedziczności tronu
- ograniczenie odrębności Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego
- zagwarantowanie tolerancji religijnej
(zakazane) Obchody święta Konstytucji 3 maja
W czasach zaborów obchodzenie rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja było zakazane w obawie przed rozbudzaniem uczuć patriotycznych i tendencji niepodległościowych. Jako święto państwowe rocznicę wydarzeń z roku 1791 wprowadzono je w czasach II Rzeczpospolitej, w 1919 roku.
Odzyskanie niepodległości
Konstytucja 3 maja, będąca skutkiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Polsce po I rozbiorze (1772), pozostawiała w Polsce ustrój stanowy, wprowadzając jednak pewne zmiany. Zmniejszono wpływy polityczne magnaterii na zarząd kraju poprzez wykluczenie z sejmików szlachty nie posiadającej ziemi, będącej warstwą najbardziej podatną na wpływy i przekupstwo. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr ziemskich i uzyskiwania szlachectwa. Utrzymując poddaństwo chłopów, konstytucja pozbawiała jednak szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich „pod opiekę prawa i rządu krajowego”. Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.
Centralizacja państwa
Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy tolerancji dla innych wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament, składający się z Sejmu
– 204 posłów spośród szlachty-posesjonatów i 24 plenipotentów miast oraz Senatu (złożonego z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod prezydencją króla), którego rolę znacznie zmniejszono.
Zniesiono instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu „poprawy konstytucji”. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i pięciu ministrów: policji, pieczęci (spraw wewnętrznych), interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.
Koniec wolnej elekcji
Zniesiono wolną elekcję – po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, przewidując stworzenie stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji – Trybunału Koronnego i sądów asesorskich.
Próba wprowadzenia konstytucji w życie została przekreślona już w połowie 1792 roku. Przyczyniła się do tego konfederacja targowicka (zawiązana przez przywódców obozu magnackiego w celu przywrócenia poprzedniego ustroju Rzeczypospolitej pod hasłami obrony zagrożonej wolności) i wkroczenie wojsk rosyjskich w granice Polski.
Władze komunistyczne w 1951 roku zdelegalizowały obchody 3 maja. W roku 1981, w trakcie tzw. Karnawału „Solidarności”, po raz pierwszy ponownie publicznie świętowano rocznicę uchwalenia konstytucji z 1791 roku. Oficjalnie święto wróciło do łask w roku 1990, a w dzisiejszych czasach jest uroczyście obchodzone w całym kraju jako Święto Narodowe Trzeciego Maja. Co warto podkreślić, od 2007 roku rocznicę uchwalenia pierwszej w Europie nowoczesnej konstytucji świętują nie tylko Polacy – także Litwini. Ustawa rządowa z roku 1791 jest przecież naszym wspólnym dziedzictwem.
Redakcja
(materiał zaczerpnięto ze stron internetowych)